Jednym z ważniejszych problemów jakimi zajmuje się psychogeriatria są zaburzenia poznawcze w wieku senioralnym, a dokładniej zaburzenia pamięci. Ich przyczyną mogą być choroby otępienne, w szczególności choroba Alzheimera.
Według międzynarodowej organizacji Alzheimer’s Disease International (ADI), na świecie co 3 sekundy wykrywany jest nowy przypadek demencji. Szacuje się, że na chorobę Alzheimera choruje od 15 do 21 milionów ludzi na świecie. W Polsce to 350 tysięcy osób. Biorąc pod uwagę inne formy otępienia, mamy w kraju ponad pół miliona cierpiących na tę dolegliwości. Społeczeństwa się starzeją, więc liczba chorych szybko rośnie, według ADI w 2050 roku na różnego rodzaju demencje będzie cierpieć 131,5 miliona ludzi.
Alzheimer i inne otępienia
Za najczęstszą chorobę związaną z demencją uważa się właśnie chorobę Alzheimera. Jeśli weźmiemy pod uwagę choroby przebiegające z otępieniem, to 70 procent pacjentów cierpi na nią, na drugim miejscu jest otępienie z ciałami Leviego lub otępienie naczyniopochodne. A później mamy już rzadsze otępienia na przykład grupę otępień czołowo-skroniowych.
Zakłócony metabolizm
Pierwotną przyczyną choroby Alzheimera są białka (m.in. beta- amyloid) odkładające się w patologiczny sposób w mózgu. Powodują one zanik neuronów i połączeń między nimi. Białka te tworzą złogi, zwane płytkami. U zdrowych ludzi są usuwane z tkanek. U pacjentów z chorobą Alzheimera metabolizm beta-amyloidu jest zakłócony. Początkowe zmiany neurodegeneracyjne widać w układzie limbicznym – hipokampie, ciele migdałowatym. Z czasem nieprawidłowości pojawiają się w płatach skroniowych, ciemieniowych oraz czołowych kory mózgu. Pacjent ma zaburzenia pamięci epizodycznej, uwagi, myślenia, funkcji językowych oraz wzrokowo-przestrzennych.
W zależności od etapu choroby objawy mogą być bardzo różne. Początek zmian w funkcjonowaniu poznawczym jest raczej trudny do uchwycenia zarówno dla chorego jak i jego bliskich.
Łagodny początek
Otępienie w chorobie Alzheimera może poprzedzać faza łagodnych zmian poznawczych. Osoby w tej fazie skarżą się na zaburzenia pamięci lub innych funkcji poznawczych, pogarszają się ich wyniki w testach służących do oceny poszczególnych funkcji. ŁZP (łagodne zaburzenia poznawcze; ang. MCI – mild cognitive impairement) nie wpływają jednak znacząco na codzienne funkcjonowanie, więc można nie zauważyć rozwijającej się choroby. Faza łagodnych zaburzeń poznawczych może przybierać różne formy. Najbardziej typową dla Alzheimera jest amnestyczna postać ŁZP, dominują w niej zaburzenia pamięci.
Ale za wczesną fazą Alzheimera uważa się również ŁZP z nieznacznie zaburzonymi wieloma funkcjami poznawczymi albo jedną funkcją, ale inną niż pamięć. Te dwie ostatnie postacie łagodnych zmian poznawczych mogą ewoluować także w otępienie naczyniopochodne lub inne.
W 2050 roku na różnego rodzaju demencje będzie cierpieć 131,5 miliona ludzi.
Kiedyś uważano łagodne zaburzenia poznawcze za stadium przedotępienne. Innymi słowy, diagnoza łagodnych zaburzeń poznawczych miałaby oznaczać rozwinięcie po pewnym czasie pełnoobjawowego zespołu otępiennego. Obecnie jednak uważa się ŁZP za możliwe stadium choroby otępiennej, ale również za stan obniżonego funkcjonowania poznawczego, który nie jest związany z demencją. Odpowiedzieć na pytanie, czy są to zaburzenia związane z otępieniem, czy nie pomagają nowoczesna badania, m.in. płynu mózgowo-rdzeniowego, badania neuropsychologiczne i doświadczenie kliniczne specjalistów w tym zakresie.
Subtelne zaburzenia pamięci
W przypadku choroby Alzheimera pojawiają się najpierw subtelne zaburzenia pamięci. Później dochodzą takie objawy jak: problemy z nazywaniem przedmiotów, nieprawidłowym rozpoznawaniem słów, trudności w wykonywaniu czynności codziennych jak: ubieranie się, mycie, pisanie (mimo zachowanych funkcji sensomotorycznych). Bywa, że we wstępnej fazie choroby, pacjent zaczyna mniej sprawnie posługiwać się sprzętem, np. samochodem, pralką, telefonem komórkowym, czy nawet pilotem do telewizora. Funkcje różnych urządzeń, które były niegdyś banalne dla osoby chorej, mogą zacząć się wydawać skomplikowane. Później chory nie rozpoznaje osób, miejsc, przedmiotów, nie jest zdolny do planowania wieloetapowych działań. U pacjentów występuje brak krytycyzmu co do postępujących trudności. Problemy z pamięcią przebiegają w ten sposób, że zaangażowane w nie są coraz większe struktury i coraz więcej jest kłopotów z samodzielnością, czyli na przykład: płaceniem rachunków, załatwianiem spraw, ale także z kontrolą zachowania i snem.
Mogą występować zaburzenia behawioralne: bezcelowe przemieszczanie się, agresja, wycofanie społeczne, zespoły depresyjne i lękowe, urojenia, czy nawet halucynacje. Często zdarza się, że właśnie zaburzenia zachowania są powodem zgłoszenia się do lekarza.
Choroba może trwać od 4 do 20 lat. Najczęściej przyczyną śmierci chorych na Alzheimera są infekcje, ogólne wyniszczenie organizmu, zachłyśnięcia, a także powikłania po upadkach, wyziębienia spowodowane wędrówkami, odwodnienia.
Nie tylko wiek
Czynnikami ryzyka chorób otępiennych w tym choroby Alzheimera są oprócz wieku między innymi:
- nadciśnienie tętnicze,
- hipercholesterolemia w wieku średnim,
- palenie tytoniu,
- urazy głowy,
- późne zachorowanie na depresję.
Do czynników, które działają ochronnie, czyli mogą zmniejszyć ryzyko zachorowania należą:
- większa liczba lat edukacji,
- utrzymanie aktywności intelektualnej i fizycznej do późnego wieku,
- dobrze rozwiniętą sieć społeczna,
- zdrowie psychiczne,
- odpowiednia dieta.
Różne rodzaje choroby Alzheimera
Lekarze wyróżniają spontaniczną postać choroby Alzheimera i o podłożu genetycznym, rodzinnym. Ta druga postać występuje o wiele rzadziej, spowodowana jest przez mutacje w trzech genach: APP, PS1 oraz PS2. W takich przypadkach, choroba ujawnia się wcześniej. Niekiedy nawet w piątej dekadzie życia.
Dobra diagnoza
Zanim przystąpimy do leczenia, trzeba się upewnić, czy to rzeczywiście choroba otępienna, ponieważ podobne objawy mogą także dawać inne dolegliwości, które są odwracalne, np. depresja, zaburzenia lękowe, nadużywanie substancji, a niekiedy nawet psychozy. Później lekarz w oparciu o badanie internistyczne, neurologiczne i psychiatryczne oraz konsultację neuropsychologiczną weryfikuje, czy to otępienie pierwotnie zwyrodnieniowe czy naczyniopochodne.
Lekarz będzie brał pod uwagę wiek chorego, czas wystąpienia pierwszych zaburzeń, tempo ich nasilania się lub ich zmian, kolejność wystąpienia objawów, czy i kiedy pojawiły się objawy neurologiczne oraz zaburzenia pamięci i innych funkcji poznawczych. Może także zlecić badania neuroobrazowe, coraz częściej korzysta się także z biomarkerów.
Piśmiennictwo:
Jarema M. (2018). Psychiatria. PZWL, Warszawa.
GUS. (2021) Światowy Dzień Choroby Alzheimera
