Dużym problemem neurologicznym występującym u osób starszych są udary mózgu. W Polsce dotykają one blisko 60 tysięcy ludzi rocznie. Czy można przewidzieć udar? Jakie są jego skutki i na ile da się je ograniczyć rehabilitacją?
Udar czy wylew?
Dawniej często używano słowa „wylew”, mniej się mówiło o udarach, choć wylew to też rodzaj udaru. Oba te słowa oznaczają bardzo niebezpieczny dla życia i zdrowia problem z krążeniem krwi w mózgu, którym natychmiast powinien zająć się neurolog. Udar niedokrwienny powoduje zablokowanie naczynia krwionośnego przez zator lub zakrzep. Ten rodzaj udaru występuje zdecydowanie częściej, stanowi ponad 80 proc. wszystkich tego typu zdarzeń. Udar krwotoczny, nazywany potocznie również wylewem, wywołany jest pęknięciem naczynia w mózgu i krwotokiem. Może wystąpić krwotok śródmózgowy lub podpajęczynówkowy. Najrzadziej zdarza się udar żylny – skutek zakrzepicy zatok żylnych mózgowia.
We wszystkich wymienionych przypadkach krew przestaje prawidłowo przepływać przez mózg, do którego dociera za mało tlenu. Może dojść do bardzo poważnego uszkodzenia tego narządu. Zazwyczaj to wylew powoduje większe spustoszenie w mózgowiu, niż udar niedokrwienny, choć wszystko zależy od konkretnego przypadku i podjętego w odpowiednim czasie leczenia.
Pierwsze symptomy udaru
Zdarza się, że osoby doznające udaru nie od razu szukają pomocy lekarskiej. Dzieje się tak być może dlatego, że objawy bywają bardzo różne i nie zawsze wiążą się z bólem. Typowym objawem na pewno są niedowłady połowy ciała. Ale są także mniej oczywiste efekty udaru. Pacjent może na przykład mieć zaburzenia w polu widzenia albo problem z ruchem gałek ocznych i na początku sądzi, że powinien się nim zająć raczej okulista, a nie neurolog. Choremu może drętwieć ręka, albo mieć zaburzenia mowy, która staje się bełkotliwa, występują także:
- nagłe trudności w zrozumieniu słów,
- zawroty głowy, problemy z chodzeniem i utrzymaniem równowagi,
- niedowład części twarzy, ręki, nogi, zwykle po jednej stronie ciała,
- brak czucia twarzy, ręki lub nogi,
- silny ból bez wyraźnej przyczyny.
Jeśli mamy podejrzenia, że osoba, z którą jesteśmy doznała udaru, musimy działać jak najszybciej. Wtedy każda minuta jest bardzo ważna i nie ma czasu na zbyt długie zastanawianie się nad sytuacją. Dlatego na stronie Ministerstwa Zdrowia i Narodowego Funduszu Zdrowia zaproponowano co trzeba robić, jeśli zauważamy problemy mogące być przyczyną udaru:
- U – utrudniona mowa. Poproś o powtórzenie prostej frazy. Czy mowa jest niewyraźna lub dziwna?
- D – dłoń opadnięta. Poproś osobę, aby podniosła obie ręce. Czy jedna ręka opada w dół? Nie udaje się podnieść jednej ręki?
- A – asymetria ust. Poproś tę osobę, aby się uśmiechnęła. Czy opadnie jedna strona twarzy?
- R – rozmazane widzenie. Spytaj, czy widzi wyraźnie.
Jeśli zaobserwujemy choćby jeden z tych objawów dzwonimy na pogotowie.
Tromboliza i trombektomia
Szybkie leczenie szpitalne daje szansę na pełny powrót do zdrowia. Tromboliza i trombektomia to metody leczenia udaru. Obie polegają na usunięciu skrzepliny powodującej udar. U 10 proc. pacjentów z udarem można zastosować trombolizę, czyli rozpuszczenie zakrzepu (w przypadku udaru niedokrwiennego), ale leczenie takie powinno się rozpocząć nie później niż 4,5 godziny po udarze. Trombektomia polega na dotarciu cewnikami do wnętrza tętnicy mózgowej, zlokalizowaniu skrzepliny poudarowej i usunięciu jej. Aby wykonać tę procedurę, od momentu zaobserwowania pierwszych objawów nie może minąć więcej niż 6 godzin.
TIA – czy udar można przewidzieć?
TIA, czyli Transient Ischemic Attack – przejściowy atak niedokrwienny może poprzedzać udar. TIA nazywany bywa także miniudarem. Taki atak może trwać od kilku minut do 24 godzin (zwykle kończy się po kilku minutach). Jego objawami mogą być na przykład: drętwienie lub paraliż twarzy, albo innej części ciała: ręki, nogi, najczęściej po jednej stronie ciała, niewyraźna mowa, podwójne widzenie, zawroty głowy lub problemy z równowagą. Objawy są właściwie takie same, jak początkowe objawy udaru, tyle, że przychodzą same. Ale absolutnie nie można ich ignorować, ponieważ duża część osób, które miały TIA doznaje później udaru, według badaczy może to być nawet jedna trzecia pacjentów z TIA. Osoby te mogą mieć udar kilka godzin po ataku, albo kilka tygodni lub miesięcy po takim epizodzie. Jeśli szybko podejmie się leczenie, to jest szansa na uniknięcie udaru, tak może być, na przykład jeśli pacjent ma migotanie przedsionków lub bardzo zwężone tętnice szyjne.
Kto jest narażony na udar?
Najbardziej narażone na udar są osoby zmagające się z nadciśnieniem tętniczym – za duże ciśnienie wywierane przez krew na ściany naczyń krwionośnych przez długi czas może spowodować w końcu ich pęknięcie. Czynnikiem ryzyka jest także miażdżyca, czyli choroba, w trakcie której na ścianach naczyń krwionośnych powstają płytki lipidowe mogące finalnie zatkać naczynie.
Do powstania udaru mogą się przyczynić także problemy z sercem, zwłaszcza migotanie przedsionków. Ta dysfunkcja powoduje zastój krwi w sercu i tworzenie się skrzepów, jeśli taki skrzep przemieści się do tętnic mózgu może spowodować udar. Inne problemy zdrowotne zwiększające ryzyko udaru, to takie dolegliwości jak: bezdech senny, migrena występująca z aurą, cukrzyca. Bezdech senny ma wpływ na wzrost ciśnienia krwi, a cukrzyca przyczynia się do miażdżycy, organizm cukrzyka ma mniejszą możliwość rozpuszczania zakrzepów.
Na ryzyko wystąpienia udaru wpływają także:
- wysoki poziom cholesterolu LDL lub trójglicerydów (przyczynia się do miażdżycy i stwardnienia tętnic),
- dyslipidemia, powodująca zaburzenia gospodarki lipidowej,
- palenie (przyczynia się do miażdżycy, nikotyna podnosi też ciśnienie krwi)
- otyłość,
- zła dieta,
- brak ruchu,
- stres,
- alkohol, narkotyki,
- w niektórych przypadkach przyjmowanie doustnych środków antykoncepcyjnych.
Grupa krwi a udar
W czasopiśmie “Neurology” opublikowano w ubiegłym roku wyniki badań, podczas których starano się ustalić, czy grupa krwi ma wpływ na ryzyko udaru. Naukowcy analizowali ryzyko wczesnego udaru, czyli u osób przed 60. rokiem życia. Badacze wzięli pod lupę 48 badań, w których przyjrzano się prawie 17 tys. udarów. Dane pochodziły z Europy, Ameryki Północnej, Japonii, Pakistanu i Australii. Po wyeliminowaniu innych czynników ryzyka, okazało się, że osoby z grupą krwi A (w Polsce to najliczniej występująca grupa krwi, ma ją około 38 proc. populacji) były bardziej narażone na wczesny udar. Ryzyko takiego zdarzenia było u nich o 18 proc. wyższe. niż u osób z innymi grupami. Nie wiadomo jeszcze dlaczego tak jest, ale naukowcy podejrzewają, że może to mieć związek z powstawaniem zakrzepów.
Oczywiście inne, wymienione wcześniej czynniki o wiele bardziej wpływały na ryzyko wystąpienia udaru, dlatego lepiej rzucić palenie, albo zmienić dietę, niż zamartwiać się swoją grupą krwi.
Profilaktyka
Ryzyko udaru można zmniejszyć poprzez odpowiedni styl życia, styl życia, który pomoże uniknąć wielu chorób, ale jednocześnie wymaga samodyscypliny i dla niektórych osób – wielu wyrzeczeń.
Zasady zdrowego stylu życia to: nie pal, ogranicz alkohol, uprawiaj sport, unikaj stresu, utrzymuj odpowiednią wagę ciała, jedz warzywa, owoce, orzechy, produkty pełnoziarniste, ogranicz słodycze i mięso, najlepiej wyeliminuj sól. Niektóre kobiety nie powinny także stosować po 35 roku życia antykoncepcji hormonalnej. Ważne jest także regularne wykonywanie podstawowych badań: dokonuj pomiarów ciśnienia krwi, a jeśli masz nadciśnienie zgłoś się do lekarza, sprawdzaj poziom lipidów i cukru we krwi. W przypadku wyników odbiegających od normy poradź się specjalisty. Nie bagatelizuj problemów z sercem.
Jakie mogą być skutki udaru?
Udar może mieć bardzo różne skutki, wszystko zależy od rozległości uszkodzeń, czasu uzyskania pomocy, organizmu chorego, oto niektóre z nich:
- ponowny udar (ryzyko wystąpienia kolejnego udaru w ciągu roku to 10-12 procent, w każdym następnym 5-8 procent, ciągu 5 lat po udarze, aż 40-50 procent chorych doznaje ponownego udaru),
- porażenia nerwu czaszkowo–twarzowego (może wiązać się z zaburzeniami mowy, połykania, opadaniem jednego kącika ust, podwójnym widzeniem, zaburzeniami ruchu gałek ocznych, zaburzeniami słuchu i zmysłu równowagi),
- niedowład (zmniejszenie zakresu ruchu), porażenia (całkowita niemożność wykonywania ruchów),
- afazja (zaburzenia mowy),
- nietrzymanie stolca i moczu,
- zaburzenia równowagi,
- zaburzenia oddechu, pracy serca, termoregulacji, ciśnienia tętniczego,
- zaburzenia pamięci,
- zespół zaniedbania, czyli niedostrzegania rzeczy, osób, a nawet części własnego ciała po stronie przeciwnej do półkuli mózgu, w której wystąpił udar,
- zespołu odpychania, w którym chory ma zaburzenia postrzegania własnego ciała w przestrzeni, odpycha się w kierunku strony porażonej, co może spowodować zachwianie równowagi i upadek
- śpiączka,
- śmierć.
Rehabilitacja po udarze
Rehabilitacja po udarze, to właściwie temat na odrębny artykuł, ale sprawa jest tak ważna, że musimy wspomnieć o niej także tu. Według neurologów rehabilitację trzeba rozpocząć od razu po udarze, od razu, czyli od drugiej doby. Natychmiastowa fizjoterapia, dostosowana do stanu pacjenta może zapobiec zakrzepicy żylnej, zatorowości płucnej. Najlepiej jeśli pacjent od razu po pobycie na oddziale udarowym przenoszony jest na oddział rehabilitacji neurologicznej. To bardzo ważne, dzięki szybkiemu działaniu rehabilitacja będzie zdecydowanie skuteczniejsza. Pacjenci powinni ćwiczyć z fizioterapeutą, logopedą, spotykać się z psychologiem.
Badania naukowe wyraźnie pokazują, że im wcześniej rozpocznie się fizjoterapię tym większe szanse pacjent ma na powrót do samodzielnego życia, pracy i uzyskanie niezależności. Ideałem jest, aby rehabilitacja była prowadzona przez doświadczonych terapeutów potrafiących dodatkowo okazać pacjentowi wsparcie i dużo empatii. Rehabilitacja lecznicza osoby po udarze mózgu, wymaga także dużego zaangażowania rodziny i osób bliskich pacjentowi. Jeśli to wszystko jest, to motywacja chorego do codziennych ćwiczeń jest dużo większa i pozwala osiągnąć czasami spektakularne rezultaty. Pamiętajmy, że osoba po udarze musi włożyć czasami bardzo dużo wysiłku, aby wykonać najprostsze czynności.
Ćwicz, gotuj i śpiewaj
Obok klasycznej fizjoterapii stosuje się takie metody jak na przykład: NDT-Bobath, Metoda proprioreceptywnego torowania – PNF, wymuszenia ruchu – CIT, Metoda Brunnström, terapia wirtualna, Kinesiology Taping. Pacjenci mogą brać także udział w terapii zajęciowej, którą dzielimy na terapię ręki (jej celem są zabiegi poprawiające pracę dłoni), naukę czynności dnia codziennego oraz inne zajęcia ogólnorozwojowe (np.: kulinarne, rękodzieło, muzykoterapia).
Badacze z Uniwersytetu w Helsinkach ustalili, że zajęcia grupowe wykorzystujące śpiew są również skuteczną formą rehabilitacji dla osób udarze. Około 40 proc. takich pacjentów ma problemy z rozumieniem mowy i pisma. To niestety może prowadzić do izolacji, wynikającej z niezdolności do swobodnego porozumiewania się z innymi i w konsekwencji do depresji. Zajęcia grupowe wykorzystujące śpiew pomagały odzyskać zdolności językowe, a także zwiększały aktywność społeczną osób po udarze.
Według badań metody te są skuteczne, trzeba jednak pamiętać, że powinny być dobrane do konkretnego pacjenta i dopasowane do jego możliwości fizycznych.
Piśmiennictwo
Katarzyna Kaniewska, Zofia Dzięcioł-Anikiej, Aleksandra Greloch, Mariusz Wojciuk, Anna Kuryliszyn-Moskal. „Przegląd współczesnych metod specjalnych fizjoterapii wykorzystywanych w usprawnianiu pacjentów po udarze niedokrwiennym mózgu”
https://www.helsinki.fi/en/news/brain/singing-supports-stroke-rehabilitation
https://pacjent.gov.pl/zapobiegaj/niespodziewany-udar
